In het huidige systeem van hypotheekrenteaftrek is het fiscaal niet ‘interessant’ om een hypotheekschuld af te lossen. Het gevolg is dat veel mensen lang hoge hypotheekschulden hebben. Dit nadeel wordt algemeen erkend, maar het belastingstelsel wordt niet aangepast omdat mensen hun uitgavenpatroon hebben afgestemd op deze aftrekpost. Ondertussen blijft het probleem: burgers met hoge schulden en gederfde belastinginkomsten voor de overheid. Wat nodig is, is een herziening van het belastingstelsel dat opbouw van vermogen stimuleert, in plaats van handhaven van schulden.
Oorsprong hypotheekrenteaftrek
De hypotheekrenteaftrek is een gevolg van de inkomstenbelasting die aan het eind van de 19e eeuw werd ingevoerd en in de loop der jaren is verfijnd. De inkomsten uit het bezit van een eigen huis werden in die tijd belast, een belasting die te vergelijken is met het huidige huurwaardeforfait. Als inkomsten belast zijn, kunnen kosten in mindering worden gebracht op die inkomsten. Rentebetalingen zijn ook kosten en derhalve aftrekbaar. Sinds de Tweede Wereldoorlog stimuleert de overheid het eigenhuizenbezit; dat is een van de redenen die worden aangevoerd om renteaftrek te handhaven.
In een groter perspectief betekent dit: het is het goed dat burgers worden gestimuleerd om eigen vermogen op te bouwen. Dat kan via een eigen huis, door pensioenopbouw of door sparen. Eigen vermogen zorgt voor weerbaarheid in geval van ziekte, lager inkomen na pensionering of als er tijdelijk minder werk is. En daarmee voor meer zekerheid en stabiliteit.
En, heeft het gewerkt?
Nee. De hypotheekrenteaftrek heeft mensen financieel niet weerbaarder gemaakt. Hieronder volgt een toelichting op wat er niet goed is gegaan met de renteaftrek – en wel op drie niveaus: dat van de burger, van de overheid en van de banken.
De burger
De renteaftrek is een aftrekpost. Het geeft je als burger een fiscaal voordeel. Maak je gebruik van deze aftrekpost, dan hoef je minder belasting te betalen. Dat klinkt goed, maar heeft onvoorziene nadelen.
We zitten vast aan schulden. In de praktijk zorgt de renteaftrek ervoor dat het nadelig is om af te lossen. De hypotheekrente geeft de aftrekpost, als je aflost wordt de aftrekpost lager.
De overheid stimuleert dat burgers in de schulden blijven. Dat is het tegenovergestelde van de oorspronkelijke bedoeling: zorgen dat meer mensen een eigen huis hebben.
Ons huis is niet van ons. We hebben het al snel over ‘ons’ huis. Maar het is niet alleen een huis, er zit ook een hypotheek aan vast. Het zou beter zijn als we tegen onszelf zouden zeggen: ons huis is van de bank. Of: ons huis is voor 90% van de bank. Dit geeft een reële weergave van de situatie en het inzien van je situatie maakt je weerbaarder. Ons huis wordt pas ons huis als we aflossen.
We werken voor de bank. Toen de renteaftrek werd ingevoerd, betaalden mensen binnen 30 jaar hun huis af. Vaak al eerder. Nu zitten veel mensen vast aan een hypotheek waar ze weliswaar minder voor betalen, maar waarop men niet aflost. Maar het geld dat we besparen op onze hypotheek gaat nog steeds naar de bank: aan deze hypotheken zijn namelijk andere producten gehangen zoals een levensverzekering, een werkloosheidverzekering, beleggingsproducten en spaarrekeningen. Deze producten worden verkocht onder de noemer van ‘fiscaal voordeel’, ‘zekerheid’ en’ goed voor je familie zorgen’. We betalen voor wonen evenveel als vroeger, maar onze schuld wordt niet afgelost. We investeren niet in aflossen maar kopen in plaats daarvan producten bij de bank.
We betalen te veel voor wonen. De renteaftrek heeft er zo voor gezorgd dat de huizen ‘te duur’ zijn geworden. Doordat deze subsidie op lenen aan ‘iedereen’ is gegeven, is de marktwerking verstoord en zijn alle huizen zogenaamd ‘meer waard’ geworden. En daar hebben wij allen last van – namelijk hoge hypotheken.
De overheid
Het gevolg van de renteaftrek is dat mensen jarenlang een grote aftrekpost hebben en dat de overheid daardoor minder inkomsten heeft. De overheid had daarbij niet voorzien dat mensen die een of twee keer modaal verdienen, geen werkelijk voordeel hebben van de renteaftrek. Het voordeel dat zij fiscaal hebben, komt namelijk weer bij de bank terecht. Gedeeltelijk omdat de huizen te duur zijn, gedeeltelijk via aanverwante producten als verzekeringen en beleggingsproducten.
Er kwamen wel meer hypotheken, maar niet, zoals de overheid beoogde, meer eigenhuizenbezit om burgers weerbaarder te maken. De regel werkt averechts: mensen met een modaal inkomen hebben meer schulden en goedverdienende burgers betalen minder belasting.
Meer dan twee keer modaal. Daarnaast loopt de overheid belasting inkomen mis. Voor mensen met veel geld en een goed inkomen is de renteaftrek wel voordelig. Dit komt door de inrichting van het belastingstelsel. De renteaftrek zit in box 1 (inkomen uit werk), en als je goed verdient is het voor vermogende burgers voordeliger om in box 1 een schuld te hebben en dan substantieel minder belasting over inkomen uit werk te betalen, vanwege de hypotheekrenteaftrek. In box 3 betaal je belasting over je vermogen. Het vermogen wordt niet gebruikt om de hypotheek af te lossen, omdat dit financieel minder oplevert.
De banken
De grote banken hebben een hypotheekwaterhoofd. De Nederlandse Bank (DNB) spreekt regelmatig haar zorgen uit over het hypotheekwaterhoofd bij de drie grote banken van Nederland.
Een waterhoofd is een hoofd dat te groot is in verhouding tot het lichaam. De balansen van de banken tonen te veel geld in één productsoort, namelijk hypotheken. Die situatie kon ontstaan door de renteaftrek, de daaraan gerelateerde financiële producten en de Nationale Hypotheekgarantie, die een vangnet biedt bij mogelijke betalingsproblemen.
IMF en de Europese Centrale bank zien Nederland als een potentieel probleemland, omdat er onvoldoende geïnvesteerd wordt in het bedrijfsleven en omdat de inkomsten van banken teveel afhankelijk zijn van burgers. Nederlandse banken verdienen hun geld namelijk vooral met hypotheken en aanverwante producten. In cijfers uitgedrukt: tweederde van de bankactiviteiten bestaat uit hypotheken voor burgers, en slechts eenderde uit leningen aan het bedrijfsleven. Dit maakt de concurrentiepositie van banken zwak.
Daarnaast stelde het IMF in 2008 al dat onze huizen 30 procent te duur zijn in verhouding tot omringende landen. De reactie van de Nederlandse politiek luidde ontkennend. Politici kunnen ook niet makkelijk met deze opmerking instemmen, want dan voelen alle huizenbezitters zich bekocht. En je moet dan als overheid toegeven dat je een regeling in het leven hebt geroepen, waarvan je de uitwerking niet goed hebt ingeschat.
Europa zet stappen om één te worden, de vrije markt is op allerlei gebieden merkbaar en ook de huizenmarkt zal in de loop der tijd aan Europese marktwerking onderhevig worden. Bijvoorbeeld door grensoverschrijdende activiteiten in onroerend goed of als Brussel aangeeft dat renteaftrek oneerlijke concurrentie is, of om een andere reden. Op den duur zullen de Nederlandse huizenprijzen meer in lijn komen met die in de buurlanden.
Het IMF, de Europese Bank en DNB uiten nog steeds regelmatig hun zorgen over de huidige bankbalansen en de huizenmarkt in Nederland. Dat is niet voor niets. Als Nederland sterk wil blijven staan in de financiële wereld, zal er wat moeten veranderen aan het hypotheekwaterhoofd en zal de balans van de banken meer gevarieerd moeten worden.
Wat nu?
Hoe moeten mensen de hypotheek betalen, als zij geen renteaftrek meer krijgen? Dit is de vraag die iedereen bezighoudt. Op privéniveau, maar natuurlijk houdt dit ook politici bezig. Als de renteaftrek wordt afgeschaft, wat gebeurt er dan met de burgers die een huis hebben gekocht op basis van de verwachte renteaftrek?
Heel veel huishoudens hebben hun uitgavenpatroon gebaseerd op de renteaftrek. Die kan daarom niet ‘zomaar’ afgeschaft worden. De gevolgen zouden te ingrijpend zijn. Maar het fiscale voordeel voor burgers kan wel anders ingestoken worden en wel zo dat het oorspronkelijke doel wordt bereikt: meer mensen met een eigen huis, een eigen huis zonder schuld.
Herziening belastingstelsel
Er wordt gewerkt aan een herziening van het belastingstelsel. Daarvoor zijn verschillende redenen, maar dit zijn de meest genoemde punten:
- de renteaftrek voldoet niet meer aan de wensen van deze tijd
- de hypotheekschuld op de balans van de banken is in verhouding met omliggende landen te hoog
- de overheid loopt veel inkomsten mis.
- er is een groeiende groep zzp’ers die aan pensioenopbouw zou moeten doen.
- er is de wens om arbeid minder te belasten, zodat de verhouding tussen arbeid en beloning meer in balans komt.
- het toeslagenstelsel is aan herziening toe.
De basis van het stelsel , de opbouw van het systeem met boxen is een goed uitgangspunt. Inkomen uit arbeid – box 1 – is ander inkomen dan inkomen uit vermogen – box3. Maar het is vreemd dat eigen huis en opbouw pensioen niet onder het vermogen (box 3) wordt gerangschikt. Net als de opbouw van pensioen is een eigen huis geen ‘werk’, maar een onderdeel van het vermogen.
Toeslagen worden berekend op basis van het inkomen in box 1, werk en woning. Dat heeft het – onbedoelde – gevolg dat mensen met een hypotheek recht hebben op meer toeslag dan hun collega’s zonder hypotheek. De toeslag wordt namelijk berekend over het inkomen ná aftrekposten.
Kernpunten van de belastingherziening
Boxen eenduidig formuleren. Het belastingstelsel wordt eerlijker, wendbaarder en overzichtelijker als de boxen meer eenduidig geformuleerd worden. In box 1 inkomen uit werk en in box 3 de vermogens, waaronder het eigen huis en de opbouw van het pensioen.
Herziening aftrekposten. Als je kijkt naar zo’n andere manier van omgaan met aftrekposten, dan is het belangrijk om breder naar het belastingstelsel te kijken. Het idee van de overheid achter belastingheffen is: 1. geld beschikbaar maken voor algemene doelen (scholing, wegen, zorg, defensie enzovoorts), 2: een rechtvaardige verdeling van welvaart – inkomenspolitiek en 3: sturing van gedrag door fiscale maatregelen. Zichtbaar en merkbaar is dat de overheid er actief op inzet dat mensen zelf meer regelen.
Marktwerking en privatisering zorgen er in principe voor dat markten flexibeler worden en beter kunnen reageren op vraag en aanbod. Maar dit zorgt ook voor onzekerheid, zoals we ook de laatste jaren hebben gezien. Deze onzekerheid bestaat in alle vormen en maten: van de kredietcrisis tot ontslag of ziekte. Als deze klappen niet meer door de overheid opgevangen worden, moeten wij dat als burgers dat zelf kunnen kunnen doen. De belastingwetgeving moet daarom rekening houden met dit veranderende overheidsbeleid en de gewenste individuele weerbaarheid faciliteren, bijvoorbeeld door aflossen van schulden en eigen vermogensopbouw te stimuleren en te belonen.
Oplossing: de spaaraftrek
De huidige vorm van renteaftrek maakt het fiscaal niet slim om af te lossen. Dat betekent dat mensen lange tijd met grote schulden blijven zitten, wat hen financieel kwetsbaar maakt. In de afgelopen jaren is dat voor velen duidelijk geworden. Daarentegen wordt eigen vermogen in andere vormen, zoals spaargeld, al vanaf 20.000 euro belast. Dat betekent dat het, zeker gezien de lage rente, nu weinig aantrekkelijk is om een reserve op te bouwen voor mindere tijden.
Deze beide problemen kunnen worden opgelost door de renteaftrek te vervangen door een spaaraftrek en de mogelijkheid te bieden om eigen vermogen op te bouwen te vergroten. Gevolg: Wie zijn hypotheek aflost, krijgt belastingaftrek! Deze aftrekpost kan breed ingezet worden: voor het aflossen van de hypotheekschuld (in plaats van de huidige renteaftrek), om te sparen voor het pensioen (deze fiscale regelingen bestaan al, het sluit hierbij aan), en voor gewoon sparen – omdat gewoon spaargeld mensen immers ook weerbaarder maakt.
Elke toename van het vermogen (aflossing huis, sparen pensioen of gewoon spaargeld) wordt beloond met een aftrekpost ten hoogte van de toename van het vermogen. Als je 6.000 euro aflost op een eigen huis of 6.000 euro spaart voor later, krijg je een aftrekpost van het belastbaar inkomen van hetzelfde bedrag.
Als fiscaal vriendelijk schulden hebben vervangen wordt door fiscaal vriendelijk sparen, dan moet dit fiscaal vriendelijke sparen natuurlijk wel worden begrensd. Het voorstel is dat iedere burger fiscaal vriendelijk een vermogen kan opbouwen van 300.000 euro. Dit kan bestaan uit huis, pensioen of spaargeld. Wie meer vermogen opbouwt, kan dit niet meer fiscaal vriendelijk doen. Ook wordt vermogen boven de 300.000 euro gewoon belast.
Op deze manier kun je de renteaftrek afschaffen, terwijl mensen wel een fiscale aftrekpost houden die hun koopkracht op peil houdt.
Belangrijkste voordelen:
- Burgers worden weerbaarder – door meer eigen vermogen kan men meer schokken opvangen bij ziekte, pensioen, tijdelijk geen werk.
- Burgers worden meer bewust van eigen bezit. Het sparen en het aflossen wordt fiscaal beloond op een transparante wijze.
- Burgers werken niet meer ‘ voor de bank’ maar gewoon om hun eigen vermogen op peil te krijgen.
- Burgers worden gestimuleerd om kritisch te kijken naar bank- en verzekeringsproducten omdat de toename van het vermogen voor de aftrekpost zorgt en niet het betalen van de rente.
- De inkomsten in de verschillende boxen kun je gericht belasten.
- Last but not least: deze fiscale regeling komt alle burgers ten goede en niet alleen mensen met hypotheekschulden.
- Dit voorstel slaat een pragmatische brug tussen bestaande fiscale mogelijkheden (denk aan sparen voor later) en herziening renteaftrek terwijl mensen wel hun koopkracht behouden.
Na deze herziening kan met de verschillende boxen fiscaal gezien gemakkelijk om inkomenspolitiek worden bedreven. Het wordt een weer hanteerbaar en transparant systeem.
Hoe werkt dit in de praktijk?
Ruim 20 jaar werk ik nu in financiën. Mijn eerste financiële collega maakte mij attent op de onbedoelde effecten in de hypotheekrenteaftrek. Als belastingadviseur heb ik veel theoretische kennis en praktijkervaring opgedaan met aangiftes inkomstenbelasting. Zo kreeg ik zicht op bovenstaande pragmatische oplossing voor een langlopend probleem.
De verandering van renteaftrek naar spaaraftrek zal voor de meeste burgers kostenneutraal gebeuren. In de eerste jaren zal de overheid ook evenveel belastinginkomsten ontvangen. Na een aantal jaren zullen burgers werkelijk minder rente gaan betalen en voordeliger uit zijn. Op dat moment dat ontvangt de overheid wat meer belastinginkomsten. Het hypotheekwaterhoofd van banken en burgers zal dan snel gaan slinken.
Vragen en bezwaren
Natuurlijk komen er veel vragen en opmerkingen op mij af, die ik hieronder beantwoord.
‘Ik betaal 10.000 euro rente, zoveel kan ik niet elk jaar aflossen!’
Dit eerste punt heeft zeker aandacht nodig. Het zal namelijk betekenen dat mensen moeten gaan kijken hoe ze hier een stap in kunnen maken. Maar velen hebben vaak meer ruimte en zijn minder afhankelijk van de renteaftrek dan ze denken, zeker in combinatie met de voorgestelde spaaraftrek. Door de wijziging als geheel is van alles mogelijk:
Een flink aantal mensen lost al maandelijks af. Bij deze mensen is er een verschuiving van de aftrekpost, hun koopkracht blijft op peil.
Anderen hebben geld in een spaarhypotheek. Dat kan dan ingezet worden om de hypotheek af te lossen. En doordat je dan je schuld meteen aflost, wordt de te betalen hypotheekrente lager en blijft er meer ruimte om de rest af te lossen.
Een spaarhypotheek kan ook gefaseerd gebruikt worden, bijvoorbeeld door elk jaar toe te voegen wat normaal als aftrekpost beschikbaar is. Zo blijft koopkracht op peil en kan geleidelijk afgelost worden.
Gewoon spaargeld kan ook zo ingebracht worden om gebruik te maken van de fiscale aftrek. Als je 10.000 rente betaalt per jaar, en je hebt 20.000 gespaard, dan kun je de eerste twee jaar dezelfde aftrek behouden als bij een hypotheek aflossing. Daarna is de schuld 20.000 lager en hoeft er minder rente betaald.
Van renteaftrek naar spaaraftrek – als overgang zou men de renteaftrek kunnen houden, maar dan in mindering gebracht op de spaaraftrek.
Bijkomend voordeel: wie geen huis heeft kan nu ook fiscaal vriendelijk sparen.
‘Banken rekenen boeterentes’
Verreweg de meeste hypotheekovereenkomsten hebben de mogelijkheid om 10 procent per jaar boetevrij af te lossen, zodat je een flink stuk af kan lossen. Als hypotheekverstrekkers die mogelijkheid niet hebben, zal gekeken moeten worden naar een oplossing in een gesprek tussen overheid, hypotheekverstrekker en burgers.
‘Mijn geld zit vast in stenen’
Een veelgehoord bezwaar: wie aflost, zet geld vast in stenen. Dat is waar, maar je hoeft geen rente meer te betalen. Soms heb je contant geld nodig. Het zal zeker mogelijk blijven om opnieuw een lening te krijgen, met het afbetaalde huis als onderpand. Voor banken blijft het aantrekkelijk een lening te verstrekken met vastgoed als onderpand.
‘Mijn huis wordt minder waard’
In andere landen is de renteaftrek ook afgeschaft. De ervaring leert dat de economie als geheel de leidende factor is voor wat er gebeurt met de huizenprijzen. Als er laagconjunctuur is en de rente stijgt, is het lastig om de waarde van de huizen op peil te houden. Bij hoogconjunctuur en lage rente verandert de waarde van een huis heel weinig, ook al wordt de renteaftrek afgeschaft. Er is positieve ervaring met het afschaffen van renteaftrek in ons omringende landen, denk aan Duitsland, Zweden, Verenigd Koninkrijk.
‘Geld moet rollen, aflossen is niet goed voor de economie’
Sparen is goed voor de economie omdat mensen hun huis ermee vrijkopen en daarna meer te besteden hebben. Daar zijn economische voordelen mee te behalen. Ook maakt een spaarder het voor banken mogelijk geld uit te lenen aan bedrijven en daar worden de economie en de banken beter van. Dat zijn productieve kredieten. Alleen spaargeld in een oude sok is slecht voor de economie.
‘Waarom 300.000 fiscaal vriendelijk sparen?’
Voor de rekenaars: het bedrag van 300.000 kwam als volgt tot stand:
De overheid heeft de taak burgers tot een modaal inkomen zoveel mogelijk te beschermen. Modaal is 34.000 per jaar bruto inkomen. Het streven is om tijdens de oude dag ook op modaal niveau door te kunnen leven. Verzekeraars hebben berekend dat iemand voor zijn pensioen 12,5 keer het bedrag moet sparen dat hij voor zijn oude dag nodig heeft.
Nu ontvangt de burger van de overheid 10.000 euro aow. Daar moet per jaar nog 24.000 euro aan inkomsten bij voor een goede oude dag. Die 24.000 x 12,5 moet de burger sparen. Dat is 300.000 euro.
Je kunt dan in totaal 300.000 euro fiscaal vriendelijk sparen. Over dat geld wordt geen inkomstenbelasting betaald, die wordt, net als bij pensioenspaargeld nu, uitgesteld. Als je het geld na je 66e, 67e gebruikt, val je in een lager tarief. Als spaargeld gedurende de opbouwtijd wordt gebruikt om levensonderhoud of iets anders mee te financieren, volgt een bijtelling, omdat er over dit spaargeld nog geen belasting is betaald. Een andere belangrijke reden daarvoor is dat deze regeling anders te gevoelig zou zijn voor oneigenlijk gebruik, zoals ook bij de hypotheekrenteaftrek is gebeurd.
‘De banken zullen dit niet leuk vinden, onderschat hun lobby niet!’
Van mijn belastingvoorstel is een korte samenvatting gepubliceerd op de opiniepagina van Trouw, op 29 juni 2015. Een ingezonden brief noemde de lobby van de banken. Dat is een terecht punt, ik onderschat die lobby niet, maar die is geen reden het voorstel niet te doen. Banken zullen hun verdienmodel aanpassen. Sommige bankiers vinden dat interessant en uitdagend. Vanuit de ECB en het IMF wordt er al sinds geruime tijd op aangedrongen. Er zal gekeken worden hoe banken buiten Nederland het doen en onderzoeken hoe het ingepast kan worden in het Nederlandse bankwezen.
Dit artikel is op 23 juli 2015 gepubliceerd op Follow the Money, "een journalistieke beweging met een glashelder doel: waarheidsvinding in dienst van de samenleving. We doen onderzoek naar mensen, systemen en organisaties die zich (financieel-economisch) misdragen en daarmee mogelijk schade aanrichten aan groepen in de samenleving." Zie hier het originele artikel.
